اخلاق در قرآن | حسد
بسم الله الرّحمن الرّحیم اللّهم صل علی سیّدنا محمّد و علی آل سیّدنا محمّد وصحبه و سلم تسلیماً ۱️⃣ حسد: «حسد» در اصل به معنى پوست است [۱] و در اصطلاح، حالتى در قلب است که زوال نعمت از کسى یا نرسیدن خیر به او آرزو شود؛ [۲] خواه همراه با آرزوى رسیدن آن نعمت […]
بسم الله الرّحمن الرّحیم
اللّهم صل علی سیّدنا محمّد و علی آل سیّدنا محمّد وصحبه و سلم تسلیماً
۱️⃣ حسد:
«حسد» در اصل به معنى پوست است [۱] و در اصطلاح، حالتى در قلب است که زوال نعمت از کسى یا نرسیدن خیر به او آرزو شود؛ [۲] خواه همراه با آرزوى رسیدن آن نعمت به شخص حاسد باشد یا نباشد [۳]. درباره نامگذارى حسد براى این مفهوم گفته شده است که حسد همانند کنهاى که پوست را سوراخ کرده و از خون مىمکد، قلب آدمى را مىشکافد و تهى مىکند [۴]. حسد به معناى آرزوىِ نابودی نعمتها و داشتههاى دیگران و خواستن نعمت فقط برای خود است [۵]. وجود این خصلت در شخص گاه با تلاش براى نابودى داشتههای دیگران همراه میشود [۶]. حسادت در بالاترین مراتب خود، باعث رنج بردن شخص از نیکبختى دیگران میشود [۷].
همه ملتها حسد را نکوهیدهاند [۸] و همین دلیلی قوی بر ضد فطرت بودن آن است و در دوره جاهلیت نیز آن را یکى از صفات ناپسند مىشمردند [۹].
واژه حسد ۵ بار در قرآن به کار رفته است (بقره/۱۰۹؛ نساء/۵۴؛ فتح/۱۵ و فلق/۵ (دوبار)).
◾️ {ودَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ} (بقره/۱۰۹)
◽️«بسیارى از اهل کتاب با آنکه حقیقت بر آنها آشکار شده، از روى حسد، دوست دارند شما را پس از ایمان آوردنتان به کفر بازگردانند. عفو کنید و گذشت کنید، تا خدا فرمانش را بیاورد، که او بر هر کارى تواناست.»
در این آیه عظیم یادآور میشود که اهل کتاب خواهان نابودی ایمان مسلمانان هستند و برای این نابودی نهایت تلاش خود را نموده و مینمایند. نکته مهم اینجاست که این حسادت با وجود علم به حقیقت اسلام میباشد و همین، نشانه کینه و دشمنی عظیم آنها با مسلمان است و نشان از آن دارد که حسد، از عوامل انکار حق و عاملى براى مبارزه با ایمان و حق و حقیقت است.
نکته مهم دیگر این است که الله متعال مسلمانان را به عفو و گذشت در مقابل این رذیله دعوت مینماید.
یکی از طرحهای پلید اهل کتاب از اوایل اسلام تا فتح اندلس و تا به امروز ترویج الحاد و فساد در میان مسلمانان و شبههسازی و شبههپراکنی درباره قرآن و سنت و… است که امروزه با وجود فضای مجازی در کانالها و سایتها و شبکههای ماهوارهای و… توسط بردههای فکری آنها در بلاد اسلامی ترویج میشود.
◾️{أ لَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ سَبِیلاً (۵۱) … أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً (۵۴) (النساء)
◽️«آیا به کسانى که بهرهاى اندک از [دانش] کتاب [تورات و انجیل] به آنان داده شده ننگریستى که به هر معبودى غیر خدا، و هر طغیان گرى ایمان مىآورند؟! و درباره کسانى که کافر شدهاند، مىگویند: آنان از کسانى که ایمان [به قرآن و پیامبر] آوردهاند، راه یافتهترند. (۵۱) … یا بر مردم به خاطر نعمتى که خدا از فضل خویش به آنان ارزانى داشته حسد مىبرند؟ در حالى که ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و فرمانروایى بزرگ ارزانى داشتیم.» (۵۴)
در اینجا نیز همسویى اهل کتاب (یهود) با کافران و تصدیق عقاید آنان، برخاسته از حسادتشان به پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و مسلمانان نشان داده شده است.
◾️{قلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (۱) … وَ مِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ (۵)} (الفلق)
◽️ «بگو: پناه مىبرم به پروردگار سپیده صبح. (۱) و از شرّ حسود وقتى که حسودى مىکند.» (۵)
پناهبردن به الله متعال از شرّ حسادت حسودان، سفارش الهى به پیامبر (صلی الله علیه و سلم) به صورت خاص و مومنان به صورت عام است.
حسادت، مایه روىآوردن انسان به شرّآفرینى بر ضدّ دیگران است و تنها راه علاج آن، پناهبردن به الله متعال و توحید و ایمان خالص به او (الله متعال) است. نتیجهای که عیان است، حسادت منتهی به شر است و یک رذیله اخلاقی است که اگر درمان نشود جهانی را نابود خواهد نمود.
اتوجه به مفهوم و معنی «حسد» آیات زیادی داریم که مفهوم «حسد» را میرساند (در تفسیر و مفاهیم مربوط به آیات در کنار ریشه اصلی و مشتقات کلمه، مفهوم و مفاهیم عبارت و آیات نیز وجود دارد).
مثال ۱: حسادت برادران حضرت یوسف و نفرت شدید آنان از او، در واکنش به محبت بیش از اندازه حضرت یعقوب به وی و تأکید قرآن بر شیطانیبودن این رفتار نیز از آیه هشتم سوره یوسف دریافت میشود:
◾️{لقَدْ کاَنَ فىِ یُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ ءَایَاتٌ لِّلسَّائلِینَ (۷) إِذْ قَالُواْ لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلىَ أَبِینَا مِنَّا وَ نحَْنُ عُصْبَهٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلَالٍ مُّبِینٍ (۸) اقْتُلُواْ یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یخَْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَ تَکُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (۹)} (یوسف)
◽️«در داستان یوسف و برادرانش براى آنان که از آن پرسیدهاند عبرتهاست. (۷) آن گاه که گفتند: یوسف و برادرش نزد پدرمان محبوبتر از ما هستند، حال آنکه ما خود گروهى نیرومندیم. پدرمان در گمراهى آشکارى است. (۸) یوسف را بکشید، یا در سرزمینى دیگرش بیندازید تا پدر خاص شما گردد و از آن پس مردمى شایسته به شمار آیید. (۹)»
مثال ۲: غمگین شدن از خوشی دیگری و شاد شدن از بدبختی او، که آیه ۱۲۰ سوره آل عمران حاکی از آن است، با مفهوم حسد ملازمت دارد:
◾️{إن تمَْسَسْکُمْ حَسَنَهٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَهٌ یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبرُِواْ وَ تَتَّقُواْ لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیًْا إِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ محُِیطٌ} (آلعمران/۱۲۰)
◽️«اگر خیرى به شما رسد اندوهگین شوند و اگر به مصیبتى گرفتار آیید شادمان گردند. اگر شکیبایى ورزید و پرهیزگارى کنید از مکرشان به شما زیانى نرسد که خدا بر هر کارى که مىکنند احاطه دارد.»
حال با توجه به ریشه و مشتقات «حسد» و مفاهیم عبارات و موضوعات و آیات در سورهها و کل قرآن چند مورد از آثار حسد را میآوریم.
آثار حسد:
۱. اختلاف در دین: (بقره/۲۱۳)؛ (آلعمران/۱۹).
۲. اعراض از ایمان به محمّد (صلى الله علیه و سلم): (نساء/۵۴ و ۵۵)
۳. انکار حق: (بقره/۱۰۹)
۴. انکار نبوّت محمّد (صلى الله علیه و سلم): (آلعمران/۱۹).
۵. بروز دشمنى شیطان: یوسف (۵ و ۸).
۶. توطئه: (آلعمران/۷۲ و ۷۳)
۷. دروغ: (نساء/۵۱ و ۵۴)؛ (صفّ/۲ و ۳)
۸. سرزنش: (بقره/۱۰۹)؛ (بقره/۲۱۳)؛ (آلعمران/۱۹).
۹. شرّآفرینى: (فلق/۵)
۱۰. ظلم: (یوسف/۸ و ۸۹).
۱۱. قتل: (مائده/۲۷ و ۳۰)؛ (یوسف/۵ و ۸ و ۹).
۱۲. کفر: (بقره/۹۰)؛ (آلعمران/۱۹)؛ (نساء/۵۱ و ۵۴)؛ حسادت یهود به پیامبر (صلى الله علیه و سلم) از ریشههاى کفرورزى آنان به قرآن بوده است: (بقره/۸۹ و ۹۰).
۱۳. مبارزه با دین: (بقره/۱۰۹).
۱۴. ندامت: (مائده/۲۷ و ۳۰ و ۳۱).
راههای درمان حسد با توجه به آیات قرآن:
۱. ایمان: (حشر/۹).
۲. تقوا: (تغابن/۱۶).
۳. انفاق: (تغابن/۱۶).
۴. پیروی از الله متعال و پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و صحابه (رضوان الله تعالی علیهم اجمعین): (حشر/۹)؛ (تغابن/۱۶).
۵. نیکوکاری: (نساء/۱۲۸).
۶. توحید: (فلق/۱ و ۵).
۷. ایمان به قضا و قدر الهی: (حدید/۲۲ و ۲۳).
۸. توکل: (توبه/۵۰ و ۵۱)
۹. شکر گزاری: (نحل/۱۱۴).
۱۰. خواستار رزق پاک و حلال: (نحل/۱۱۴).
۱۱. قناعت: (نحل/۱۱۴).
۱۲. صبر: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).
۱۳. رضا: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).
۱۴. آخرت طلبی: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).
۱۵. خیرخواهی: (بقره/۱۴۸).
و در کل، عمل به احکام و دستوارت الله متعال و رسولش (صلی الله علیه وسلم)
نتیجه:
کفر و نفاق و شرک و دنیا خواهی و دروغ و ظلم و فساد و… منبع و بستر تمام شرور و رذایل و «حسد» هستند و دنیا را به سمت و سوی انحصارگرائی و جنگ برای بهدستآوردن منابع و ذخایر و بهبردگیکشاندن همگان برای رسیدن به خواستههای نفسانی و شهوانی سوق میدهد و دین و ایمان و توحید و صدق و خیرخواهی و قناعت و آخرت طلبی و نیکوکاری و… بهترین بستر برای تمام نیکیها و نابودی «حسد» و احیای اخلاق ذاتی فردی و اجتماعی است.
📚 منابع:
[۱] لسان العرب، ج ۷، ص ۳۵۹، «غبط».
[۲] روح المعانى، ج ۳۰، ص ۵۰۷؛ معراج السعاده، ص ۴۱۷؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص ۶۶۵.
[۳] احیاء علوم الدین، مج ۳، ج ۹، ص ۱۳۷؛ معراج السعاده، ص ۴۲۱.
[۴] تاج العروس، ج ۴، ص ۴۲۰، «حسد»|«پاورقى».
[۵] اخلاق نیکوماخوسی، ۱۳۷۸ ش، ج ۱، ص ۷۱.
[۶] تهذیب الاخلاق، ۱۳۶۵ ش، ج ۱، ص ۱۹.
[۷] جواهرالکلام، ۱۴۱۷ ق، ج ۴۱، ص ۵۲.
[۸] رسائل الجاحظ، ج ۱، ص ۲۵۲.
[۹] المفصل، ج ۴، ص ۶۰۰.