اخلاق در قرآن | حسد

بسم الله الرّحمن الرّحیم

اللّهم صل علی سیّدنا محمّد و علی آل سیّدنا محمّد وصحبه و سلم تسلیماً

۱️⃣ حسد:

«حسد» در اصل به معنى پوست است [۱] و در اصطلاح، حالتى در قلب است که زوال نعمت از کسى یا نرسیدن خیر به او آرزو شود؛ [۲] خواه همراه با آرزوى رسیدن آن نعمت به شخص حاسد باشد یا نباشد [۳]. درباره نامگذارى حسد براى این مفهوم گفته شده است که حسد همانند کنه‌اى که پوست را سوراخ کرده و از خون مى‌مکد، قلب آدمى را مى‌شکافد و تهى مى‌کند [۴]. حسد به معناى آرزوىِ نابودی نعمت‌ها و داشته‌هاى دیگران و خواستن نعمت فقط برای خود است [۵]. وجود این خصلت در شخص گاه با تلاش براى نابودى داشته‌های دیگران همراه می‌شود [۶]. حسادت در بالاترین مراتب خود، باعث رنج بردن شخص از نیک‌بختى دیگران می‌شود [۷].

همه ملت‌ها حسد را نکوهیده‌اند [۸] و همین دلیلی قوی بر ضد فطرت بودن آن است و در دوره جاهلیت نیز آن را یکى از صفات ناپسند مى‌شمردند [۹].

واژه حسد ۵ بار در قرآن به کار رفته است (بقره/۱۰۹؛ نساء/۵۴؛ فتح/۱۵ و فلق/۵ (دوبار)).

◾️ {ودَّ کَثیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إیمانِکُمْ کُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ} (بقره/۱۰۹)

◽️«بسیارى از اهل کتاب با آنکه حقیقت بر آنها آشکار شده، از روى حسد، دوست دارند شما را پس از ایمان آوردنتان به کفر بازگردانند. عفو کنید و گذشت کنید، تا خدا فرمانش را بیاورد، که او بر هر کارى تواناست.»

در این آیه عظیم یادآور می‌شود که اهل کتاب خواهان نابودی ایمان مسلمانان هستند و برای این نابودی نهایت تلاش خود را نموده و می‌نمایند. نکته مهم اینجاست که این حسادت با وجود علم به حقیقت اسلام می‌باشد و همین، نشانه کینه و دشمنی عظیم آنها با مسلمان است و نشان از آن دارد که حسد، از عوامل انکار حق و عاملى براى مبارزه با ایمان و حق و حقیقت است.

نکته مهم دیگر این است که الله متعال مسلمانان را به عفو و گذشت در مقابل این رذیله دعوت می‌نماید.

یکی از طرح‌های پلید اهل کتاب از اوایل اسلام تا فتح اندلس و تا به امروز ترویج الحاد و فساد در میان مسلمانان و شبهه‌سازی و شبهه‌پراکنی درباره قرآن و سنت و… است که امروزه با وجود فضای مجازی در کانال‌ها و سایت‌ها و شبکه‌های ماهواره‌‌ای و… توسط برده‌های فکری آنها در بلاد اسلامی ترویج می‌شود.

◾️{أ لَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِینَ أُوتُواْ نَصِیبًا مِّنَ الْکِتَابِ یُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَ الطَّغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ هَؤُلَاءِ أَهْدَى‏ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ سَبِیلاً (۵۱) … أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى‏ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظیماً (۵۴) (النساء)

◽️«آیا به کسانى که بهره‏اى اندک از [دانش‏] کتاب [تورات و انجیل‏] به آنان داده شده ننگریستى که به هر معبودى غیر خدا، و هر طغیان گرى ایمان مى‏آورند؟! و درباره کسانى که کافر شده‏اند، مى‏گویند: آنان از کسانى که ایمان [به قرآن و پیامبر] آورده‏اند، راه یافته‏ترند. (۵۱) … یا بر مردم به خاطر نعمتى که خدا از فضل خویش به آنان ارزانى داشته حسد مى‏برند؟ در حالى که ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و فرمانروایى بزرگ ارزانى داشتیم.» (۵۴)

در اینجا نیز همسویى اهل کتاب (یهود) با کافران و تصدیق عقاید آنان، برخاسته از حسادتشان به پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و مسلمانان نشان داده شده است.

◾️{قلْ أَعُوذُ بِرَبّ‏ِ الْفَلَقِ (۱) … وَ مِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ (۵)} (الفلق)

◽️ «بگو: پناه مى‌‏برم به پروردگار سپیده صبح. (۱) و از شرّ حسود وقتى که حسودى مى‌‏کند.» (۵)

پناه‌بردن به الله متعال از شرّ حسادت حسودان، سفارش الهى به پیامبر (صلی الله علیه و سلم) به صورت خاص و مومنان به صورت عام است.

حسادت، مایه روى‌آوردن انسان به شرّآفرینى بر ضدّ دیگران است و تنها راه علاج آن، پناه‌بردن به الله متعال و توحید و ایمان خالص به او (الله متعال) است. نتیجه‌ای که عیان است، حسادت منتهی به شر است و یک رذیله اخلاقی است که اگر درمان نشود جهانی را نابود خواهد نمود.

اتوجه به مفهوم و معنی «حسد» آیات زیادی داریم که مفهوم «حسد» را می‌رساند (در تفسیر و مفاهیم مربوط به آیات در کنار ریشه اصلی و مشتقات کلمه، مفهوم و مفاهیم عبارت و آیات نیز وجود دارد).

مثال ۱: حسادت برادران حضرت یوسف و نفرت شدید آنان از او، در واکنش به محبت بیش از اندازه حضرت یعقوب به وی و تأکید قرآن بر شیطانی‌بودن این رفتار نیز از آیه هشتم سوره یوسف دریافت می‌شود:

◾️{لقَدْ کاَنَ فىِ یُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ ءَایَاتٌ لِّلسَّائلِینَ (۷) إِذْ قَالُواْ لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلىَ أَبِینَا مِنَّا وَ نحَْنُ عُصْبَهٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلَالٍ مُّبِینٍ (۸) اقْتُلُواْ یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یخَْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ وَ تَکُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (۹)} (یوسف)

◽️«در داستان یوسف و برادرانش براى آنان که از آن پرسیده‏‌اند عبرت‌هاست. (۷) آن گاه که گفتند: یوسف و برادرش نزد پدرمان محبوب‏تر از ما هستند، حال آنکه ما خود گروهى نیرومندیم. پدرمان در گمراهى آشکارى است. (۸) یوسف را بکشید، یا در سرزمینى دیگرش بیندازید تا پدر خاص شما گردد و از آن پس مردمى شایسته به شمار آیید. (۹)»

مثال ۲: غمگین شدن از خوشی دیگری و شاد شدن از بدبختی او، که آیه ۱۲۰ سوره آل عمران حاکی از آن است، با مفهوم حسد ملازمت دارد:

◾️{إن تمَْسَسْکُمْ حَسَنَهٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِن تُصِبْکُمْ سَیِّئَهٌ یَفْرَحُواْ بِهَا وَ إِن تَصْبرُِواْ وَ تَتَّقُواْ لَا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیًْا إِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ محُِیطٌ} (آل‌عمران/۱۲۰)

◽️«اگر خیرى به شما رسد اندوهگین شوند و اگر به مصیبتى گرفتار آیید شادمان گردند. اگر شکیبایى ورزید و پرهیزگارى کنید از مکرشان به شما زیانى نرسد که خدا بر هر کارى که مى‏کنند احاطه دارد.»

حال با توجه به ریشه و مشتقات «حسد» و مفاهیم عبارات و موضوعات و آیات در سوره‌ها و کل قرآن چند مورد از آثار حسد را می‌آوریم.

آثار حسد:

۱. اختلاف در دین‏: (بقره/۲۱۳)؛ (آل‏‌عمران/۱۹).

۲. اعراض از ایمان به محمّد (صلى الله علیه و سلم‏): (نساء/۵۴ و ۵۵)

۳. انکار حق‏: (بقره/۱۰۹)

۴. انکار نبوّت محمّد (صلى الله علیه و سلم‏): (آل‏‌عمران/۱۹).

۵. بروز دشمنى شیطان‏: یوسف (۵ و ۸).

۶. توطئه‏: (آل‏‌عمران/۷۲ و ۷۳)

۷. دروغ‏: (نساء/۵۱ و ۵۴)؛ (صفّ/۲ و ۳)

۸. سرزنش‏: (بقره/۱۰۹)؛ (بقره/۲۱۳)؛ (آل‏‌عمران/۱۹).

۹. شرّآفرینى‏: (فلق/۵)

۱۰. ظلم‏: (یوسف/۸ و ۸۹).

۱۱. قتل‏: (مائده/۲۷ و ۳۰)؛ (یوسف/۵ و ۸ و ۹).

۱۲. کفر: (بقره/۹۰)؛ (آل‏‌عمران/۱۹)؛ (نساء/۵۱ و ۵۴)؛ حسادت یهود به پیامبر (صلى الله علیه و سلم) از ریشه‌‏هاى کفرورزى آنان به قرآن بوده است: (بقره/۸۹ و ۹۰).

۱۳. مبارزه با دین‏: (بقره/۱۰۹).

۱۴. ندامت‏: (مائده/۲۷ و ۳۰ و ۳۱).

راه‌های درمان حسد با توجه به آیات قرآن:

۱. ایمان: (حشر/۹).

۲. تقوا: (تغابن/۱۶).

۳. انفاق: (تغابن/۱۶).

۴. پیروی از الله متعال و پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و صحابه (رضوان الله تعالی علیهم اجمعین): (حشر/۹)؛ (تغابن/۱۶).

۵. نیکوکاری: (نساء/۱۲۸).

۶. توحید: (فلق/۱ و ۵).

۷. ایمان به قضا و قدر الهی: (حدید/۲۲ و ۲۳).

۸. توکل: (توبه/۵۰ و ۵۱)

۹. شکر گزاری: (نحل/۱۱۴).

۱۰. خواستار رزق پاک و حلال: (نحل/۱۱۴).

۱۱. قناعت: (نحل/۱۱۴).

۱۲. صبر: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).

۱۳. رضا: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).

۱۴. آخرت طلبی: (طه/۱۳۰ و ۱۳۱).

۱۵. خیرخواهی: (بقره/۱۴۸).

و در کل، عمل به احکام و دستوارت الله متعال و رسولش (صلی الله علیه وسلم)

نتیجه:

کفر و نفاق و شرک و دنیا خواهی و دروغ و ظلم و فساد و… منبع و بستر تمام شرور و رذایل و «حسد» هستند و دنیا را به سمت و سوی انحصارگرائی و جنگ برای به‌دست‌آوردن منابع و ذخایر و به‌بردگی‌کشاندن همگان برای رسیدن به خواسته‌های نفسانی و شهوانی سوق می‌دهد و دین و ایمان و توحید و صدق و خیرخواهی و قناعت و آخرت طلبی و نیکوکاری و… بهترین بستر برای تمام نیکی‌ها و نابودی «حسد» و احیای اخلاق ذاتی فردی و اجتماعی است.

📚 منابع:

[۱] لسان العرب، ج ۷، ص ۳۵۹، «غبط».

[۲] روح المعانى، ج ۳۰، ص ۵۰۷؛ معراج السعاده، ص ۴۱۷؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص ۶۶۵.

[۳] احیاء علوم الدین، مج ۳، ج ۹، ص ۱۳۷؛ معراج السعاده، ص ۴۲۱.

[۴] تاج العروس، ج ۴، ص ۴۲۰، «حسد»|«پاورقى».

[۵] اخلاق نیکوماخوسی، ۱۳۷۸ ش، ج ۱، ص ۷۱.

[۶] تهذیب الاخلاق، ۱۳۶۵ ش، ج ۱، ص ۱۹.

[۷] جواهرالکلام، ۱۴۱۷ ق، ج ۴۱، ص ۵۲.

[۸] رسائل الجاحظ، ج ۱، ص ۲۵۲.

[۹] المفصل، ج ۴، ص ۶۰۰.