اخلاق در قرآن | شکرگزاری

 شکر در لغت به معنای شناخت نعمت و سپاس‌گزاری از منعم است. [۱] شکر و ثنای الهی را انجام دادن اعمال نیک در برابر منعِم دانسته‌اند. راغب گفته تصور نعمت در ذهن و اظهار آن در گفتار و کردار است. [۲] شکر به معناى شناختن احسان و نشر آن و ستایش صاحب آن، یا تصور نعمت و آشکار کردن آن و ضدّ کفر، به معناى فراموش کردن نعمت و پوشاندن آن دانسته‌اند. [۳] به گفته‌اى شکر، مقلوب کشر به معناى کشف است [۴] و به نقلى، معناى اصلى شکر، خشنودى به اندک است. [۵]

برخى، شکر را سه گونه دانسته‌اند:

۱. شکر قلب که تصور نعمت است؛

۲. شکر زبان که ستایش منعم است؛

۳. شکر دیگر اعضاى بدن که احسان به منعم به اندازه استحقاق است. [۶]

شکر در برابر خدا به معناى اعتراف به نعمت الهى و انجام طاعت و ترک معصیت است، از این رو به دو قسم شکر زبانى و شکر عملى قسمت مى‌شود. [۷]

واژه‌هاى «مدح» و «حمد» معنایى نزدیک به شکر دارند. درباره تفاوت آن‌ها گفته‌اند: «حمد اخص از مدح و اعم از شکر است، زیرا مدح به اوصاف و افعال اختیارى و غیر اختیارى تعلق مى‌گیرد؛ براى مثال، انسان را هم به جهت سپیدرویى یا بلندقامتى‌اش مدح مى‌کنند، هم به جهت سخاوتش، اما حمد تنها در کمالات اختیارى کاربرد دارد.»[۸] از سویى، شکر تنها در برابر نعمت است، ولى حمد مى‌تواند در برابر هر صفت یا فعل پسندیده‌اى باشد. [۹] برخى نیز از جهتى دیگر، شکر را اعم از حمد دانسته‌اند، زیرا حمد همواره زبانى است؛ بر خلاف شکر که زبانى، جوارحى و قلبى است. [۱۰]

مشتقات ماده شکر، ۷۵ بار در ۳۵ سوره و ۶۹ آیه از قرآن کریم به کار رفته‌اند و در آن‌ها از سه گونه شکرگزارى سخن به میان آمده است:

 ۱شکرگزارى خدا از بندگانش در برابر کارهاى نیکوى ایشان که به معناى پاداش و ستایش نیکوى بندگان است [۱۱] و دو اسم «شکور» و «شاکر» از اسماى الهى بیانگر آنند؛ (بقره: ۱۵۸؛ تغابن: ۱۷)

◾️{إن تُقْرِضُواْ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ} [التغابن: ۱۷]

◽️«اگر به خدا قرض‌‏الحسنه‏‌اى بدهید، آن را برایتان چندین برابر می‌سازد، و شما را مى‏‌آمرزد. خداوند سپاس‌گزار و بردبار است (و او از بندگانش به وسیله دادن پاداش‌هاى عظیم تشکّر می‌نماید، و در پرتو بردبارى خود، در عقوبت بندگان تعجیل نمی‌فرماید، و بلکه گناهان‌شان را می‌بخشاید.)»

 ۲شکرگزارى بندگان از خدا که در آیاتى فراوان به آن اشاره شده و در آن‌ها از موضوعاتى همچون بیان وجوب و اهمیت شکرگزارى (بقره: ۱۵۲؛ نحل: ۱۱۴)، راه‌هاى شکرگزارى (انعام: ۵۲ – ۵۳)، متعلقات شکر (نحل: ۷۸)، کمّیت شکر و شاکران (بقره: ۲۴۳؛ اعراف: ۱۰)، آثار شکرگزارى (ابراهیم: ۷) و پیامدهاى ناسپاسى (نحل: ۱۱۲) سخن به میان آمده است:

◾️{فاذْکُرُونىِ أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُواْ لىِ وَ لَا تَکْفُرُونِ} [البقره: ۱۵۲]

◽️«پس مرا یاد کنید (با طاعت و عبادت و دورى از معاصى، به دل و زبان و قلم و قدم، و سیر در آفاق و انفس، جهت کشف عظمت و قدرت من) تا من نیز شما را یاد کنم (با اعطا ثواب و گشایش ابواب سعادت و خیرات و ادامه پیروزى و قدرت و نعمت) و از من سپاس‌گزارى کنید (و با گفتار و کردار، شکرگزار انعام و احسان من باشید) و از من ناسپاسى مکنید (و نعمت‌هاى مرا نادیده مگیرید.)»

 ۳شکرگزارى انسان‌ها از یکدیگر. (لقمان: ۱۴؛ انسان: ۹) در آیاتى نیز مشتقات واژه کفر به معناى کفران نعمت و ناسپاسى است. (هود: ۹؛ ابراهیم: ۷)

◾️{و وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلىَ‏ وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فىِ عَامَینْ‏ِ أَنِ اشْکُرْ لىِ وَ لِوَالِدَیْکَ إِلىَ‏َّ الْمَصِیرُ} [لقمان: ۱۴]

◽️«ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کرده‏‌ایم (که در حق ایشان نیک باشد و نیکى کند، به ویژه مادر، چرا که) مادرش بدو حامله شده است و هر دم به ضعف و سستى تازه‏‌اى دچار آمده است. پایان دوران شیرخوارگى او دو سال است (و در این دو سال نیز، کودک شیر، یعنى شیره جان مادر را می‌نوشد. مادر در این مدّت ۳۳ ماهه حمل و شیرخوارگى، مهمّ‌ترین خدمات و بزرگ‌ترین فداکارى را مبذول می‌دارد. لذا به انسان توصیه ما این است) که هم سپاس‌گزار من و هم سپاس‌گزار پدر و مادرت باش، و (بدان که سرانجام) بازگشت به سوى من است (و نیکان را جزا و بدان را سزا می‌دهم.)

تعدادی از راه‌های شکرگزاری:

۱. با استقامت در دین و رویگردانى از ارتداد:

▪️{وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى‏ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ} [آل‏ عمران: ۱۴۴]

۲. با اطاعت و اداى تکالیف الهى:

▪️{یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضى‏ أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ} [المائده: ۶]

۳. با پرهیز از شرک و پیروى از توحید:

▪️{وَ اتَّبَعْتُ مِلَّهَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ما کانَ لَنا أَنْ نُشْرِکَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ ذلِکَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ} [یوسف: ۳۸]

۴. با ایمان به خداوند:

▪️{ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ…} [نساء: ۱۴۷]

۵. با رعایت تقوا:

▪️{…فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ} [آل‏ عمران: ۱۲۳]

۶. با توحید و اعتقاد به یکتایى خداوند، عالی‌ترین جلوه شکرگزارى به درگاه خدا:

▪️{قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِکُونَ} [انعام: ۶۴ – ۶۳]

۷. با حکمت:

▪️{وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ…} [لقمان: ۱۲]

۸. با جهاد در راه الله متعال:

▪️{…وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ… وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَهِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِی الشَّاکِرِینَ} [آل‏ عمران: ۱۴۲ – ۱۴۵]

۹. با دعا:

▪️{قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ} [انعام: ۶۳]

▪️{…فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُما لَئِنْ آتَیْتَنا صالِحاً لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ} [اعراف: ۱۸۹]

۱۰. با ذکر و یاد نعمت‌هاى خدا:

▪️{…اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ…} [البقره: ۴۰]

▪️{یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمِینَ} [بقره: ۴۷]

۱۱. با یاد نعمت‌هاى خدا با زبان و اظهار آن‌ها:

▪️{وَ أَمَّا بِنِعْمَهِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ} [ضحى: ۱۱]

۱۲. با عبادت:

▪️{…فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ} [عنکبوت: ۱۷]

۱۳. با اهداى قربانى به پیشگاه پروردگار:

▪️{إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ} [کوثر: ۱ و ۲]

۱۴. با اقامه نماز:

▪️{وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ… وَ کَذلِکَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِیَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاکِرِینَ} [انعام: ۵۲-۵۳]

۱۵. با صبر و شکیبایى و عمل صالح به هنگام روى‌آوردن مشکلات و ناملایمات:

▪️{وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُورٌ وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ نَعْماءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا….} _ {وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ….} [هود: ۹-۱۱]

۱۶. با عفو:

▪️{وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى‏ أَرْبَعِینَ لَیْلَهً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ} [بقره: ۵۱-۵۲]

۱۷. با روزه:

▪️{شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی… فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ… وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ} [بقره: ۱۸۵]

امر صریح به شکرگزاری:

بسیارى از آیات، در قالب فعل امر (اشکُرُوا، کُن مِن الشَّاکِرین و…) صریحاً از فرمان خدا به شکرگزارى از وى خبر مى‌دهند. مخاطب این فرمان:

۱: پیامبران (علیهم‌السلام): «و کُن مِنَ الشّـکِرین» (اعراف: ۱۴۴؛ زمر: ۶۶)

▪️{قالَ یَمُوسىَ إِنىّ‏ِ اصْطَفَیْتُکَ عَلىَ النَّاسِ بِرِسَالَتىِ وَ بِکلََامِى فَخُذْ مَا ءَاتَیْتُکَ وَ کُن مِّنَ الشَّکِرِینَ} [الاعراف: ۱۴۴]

▫️«فرمود: اى موسى، من تو را به پیام‌هایم و سخن گفتنم از میان مردم برگزیدم، پس آنچه را به تو داده‏‌ام فرا گیر و از سپاس‌گزاران باش.»

 ۲: بندگان برجسته الهى، مانند لقمان (علیه‌السلام): «و لَقَد ءاتَینا لُقمـنَ الحِکمَهَ اَنِ اشکُر للّهِ…» [لقمان: ۱۲]

▪️{و لَقَدْ ءَاتَیْنَا لُقْمَانَ الحِْکْمَهَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَ مَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنىِ‏ٌّ حَمِیدٌ} [لقمان: ۱۲]

▫️«و به حقیقت به لقمان حکمت دادیم و گفتیم: خدا را سپاس گوى، زیرا هر که سپاس گوید به سود خود سپاس گفته، و هر که ناسپاسى کند خدا بی‌نیاز و ستودنى است.»

۳: عموم انسان‌ها از اقوام پیشین، مانند قوم ابراهیم (علیه‌السلام)، قوم سبأ: «واشکُروا لَهُ» (عنکبوت: ۱۷؛ سبأ: ۱۵)، آل داود: «اِعمَلوا ءالَ داوودَ شُکرًا» (سبأ: ۱۳) تا امت اسلامى هستند: «و اشکُروا نِعمَتَ اللّه». (نحل: ۱۱۴)

▪️{فکلُُواْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَیِّبًا وَ اشْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ} [النحل: ۱۱۴]

▫️پس شما از آنچه که خداوند برایتان روزى حلال و پاکیزه مقرر فرموده بخورید و شکر نعمت‌هاى الهى را بجا آورید، اگر به راستى فقط او را بندگى می‌کنید.

 نتیجه: کفر و شرک و نفاق، زمینه و بستر شکرگزاری را برای فرد و اجتماع از بین می‌برد و جامعه را به سوی تباهی و فساد و خودخواهی و ظلم و… سوق می‌دهد و فطرت پاک تشکر و سپاس‌گزاری و قدردانی و اخلاق را نابود می‌نماید.

انسان به صورت فطری موجود شکرگزار و شکر دوستی است و دوست دارد شکر نماید و از او با احترام و عزت تشکر شود و قدردان است و دوست دارد در مقابل خدمات و کارهای صالح و پاک و خالصانه‌اش قدر و منزلت و احترام داشته باشد؛ کسی که منکر این حقیقت فطری باشد، منکر انسان بودن خودش هم بایستی باشد، زیرا انسان بر فطرت آفریده شده و اخلاق در ذات اوست و این اخلاق ذاتی را الله متعال در وجودش نهاده است و دین بر آن گواه است، زیرا دین ما دین شکرگزاری و سپاس است و بر اساس فطرت می‌باشد.

▪️{فأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ الله الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ} [الروم: ۳۰]

▫️«پس [با توجه به بی‌پایه بودن شرک و کفر‏] حق‏گرایانه و بدون انحراف با همه وجودت به سوى این دین [توحیدى‏] روى آور، [پایبند و استوار بر] سرشت خدا که مردم را بر آن سرشته است باش براى آفرینش خدا هیچگونه تغییر و تبدیلى نیست؛ این است دین درست و استوار؛ ولى بیشتر مردم معرفت و دانش [به این حقیقت اصیل‏] ندارند.»

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته

منابع:

[۱] العین، ج ۵، ص ۲۹۲؛ لسان العرب، ج ۴، ص ۴۲۳؛ الصحاح، ج ۲، ص ۷۰۲.

[۲] المفردات فی غریب القرآن، ص ۲۶۵، واژه شکر.

[۳] العین، ج ۵، ص ۲۹۲؛ مفردات، ص ۴۶۱؛ لسان‌العرب، ج ۴، ص ۴۲۳، «شکر».

[۴] مفردات، ص ۴۶۱.

[۵] معجم مقاییس اللغه، ج ۳، ص ۲۰۷؛ المحیط فى اللغه، ج ۶، ص ۱۶۱ و ۱۶۲، «شکر».

[۶] مفردات، ص ۴۶۱.

[۷] المصباح، ص ۳۱۹ – ۳۲۰؛ مجمع البحرین، ج ۳، ص ۳۵۴، «شکر».

[۸] مفردات، ص ۲۵۶، «حمد»؛ معجم الفروق اللغویه، ص ۲۰۳.

[۹] النهایه، ج ۲، ص ۴۹۳، «شکر».

[۱۰] تفسیر سمرقندى، ج ۱، ص ۱۶.

[۱۱] لسان العرب، ج ۴، ص ۴۲۳، «شکر».